Leonardo da Vinci (1452-1519) – Malarz i teoretyk sztuki, architekt, rzeźbiarz, badacz natury, inżynier wojskowy. Należy do wąskiego grona najwybitniejszych umysłów i wszechstronnie uzdolnio­nych artystów nie tylko włoskiego renesansu, ale wszechczasów, prekursor badań przyrodniczych, wynalazca, autor nowatorskich projektów technicznych.

Urodził się 15 kwietnia 1452 roku w Anchiano koło miasteczka Vinci, niedaleko Florencji. Był synem notariusza i wiejskiej dziewczyny. W latach 1469-1477 uczył się w warsztacie A. Verrocchia we Florencji, gdzie w 1472 roku wstąpił do cechu malarzy. W 1482 roku udał się na dwór Sforzów do Mediolanu, skąd w 1499 roku wyjechał do Mantui i Wenecji, po czym w 1500 roku powrócił do Florencji. Od 1502 roku jako inżynier wojskowy pozostawał w służbie C. Borgii. W tym okresie odbył liczne podróże m.in. po Umbrii, Romanii i Toskanii, wykonując mapy tych terenów, projekty fortyfikacji czy plany miast. W latach 1506-1513 przebywał ponownie w Mediolanie u francuskiego gubernatora miasta, po czym udał się do Rzymu, gdzie wobec braku poważniejszych zamówień artystycznych prowadził w Palazzo Belvedere badania naukowe w zakresie anatomii i mechaniki. Zaproszony przez króla Franciszka I przeniósł się w 1517 roku do Francji, gdzie otrzymał godność pierwszego malarza, mechanika i architekta królewskiego.

W zakresie renesansowej filozofii przyrody był jednym z prekursorów eksperymentalno-matematycznego modelu poznania naukowego. Był zwolennikiem holistycznej koncepcji wiedzy, według której istnieją głębokie więzi, które łączą wszystkie przedmioty i zjawiska. Postulował poszukiwanie równowagi pomiędzy nauką, sztuką i techniką. Opowiadał się za matematyzacją poznania przyrody, uznając, że wartościowa wiedza o przyrodzie może pochodzić wyłącznie z badań empirycznych, prowadzonych w oparciu o zdobycze nauk matematycznych. Według Leonarda o wartości wiedzy decyduje głównie stopień jej uzasadnienia, który jest pochodną metody. Tak pojęta koncepcja nauki przejawiała się m.in. w programie systematycznego prowadzenia pomiarów (droga, prędkość, ciężar), a także budowaniu modeli obiektów i procesów fizycznych. Te nowatorskie me­tody miały bezpośredni bądź pośredni wpływ na rozwój nauk przyrodniczych – m.in. w wykonywanych przez niego obserwacjach w zakresie anatomii człowieka.

Leonardo da Vinci jako jeden z pierwszych anatomów zastosował metodę seryj­nych sekcji zwłok.

Dokumentował, badał i udoskonalił istniejące już maszyny, wynalazł i takie, któ­rych ze względu na dostępne materiały nie można było w jego czasach zbudować. Był twórcą inżynierii wojennej, wynalazcą kul strzelniczych, planował budowę tu­neli w górach, łączenia rzek za pomocą kanałów, odkrył parę jako siłę motoryczną żeglugi. Interesowały go prawa grawitacji, tarcia oraz przyciąganie magnetyczne. Pracował nad skonstruowaniem maszyn do latania i kombinezonu dla nurka. Skon­struował nietypową katapultę, opartą na zasadach funkcjonowania kuszy, wymyślił wiele ważnych urządzeń m.in. – pompę odśrodkową, łożyska kulkowe, przekładnię ślimakową. Ten ostatni wynalazek przypisano później Henry’emu Hindleyowi, któ­ry w 1740 roku dokonał podobnego wynalazku. Wiele projektów Leonarda nie spo­sób było realizować ze względu na niedostępność materiałów. Do najsławniejszych jego pomysłów należą aeroplany, spadochrony, łodzie podwodne, automobile czy rowery. Liczne jego szkice i notatki pozostawały nieznane przez wieki, odczytano je i opublikowano dopiero w XIX i XX wieku.

Leonardo był także muzykiem, pisarzem i architektem, ale największy rozgłos zdobył już za życia i w wiekach następnych jako wybitny malarz. I w tym względzie był nowatorem. Jako malarza interesowały go głównie naturalny ogląd rzeczy, eks­presja, ruch, rozwinął technikę światłocienia, eksponował stronę psychologiczną przedstawianych postaci, perspektywę linearną. W jego twórczości ważną rolę ode­grał rysunek. Malować zaczął wcześnie i mimo niedowładu ręki w ostatnim okresie życia pędzla i rysownika nie zarzucił nigdy. Z okresu florenckiego, zanim artysta udał się do Mediolanu, pochodzą obrazy głównie o tematyce religijnej, m.in. Ma­donna Dreyfusa, Madonna z goździkiem, Zwiastowanie, Święty Hieronim, Madon­na Benois, Pokłon Trzech Króli. W okresie pobytu w Mediolanie artysta namalo­wał m.in. obraz ołtarzowy do kaplicy Bractwa Niepokalanego Poczęcia przy koście­le S. Francesco Grande znany jako Madonna wśród skał (obecnie w Luwrze), w 1483 roku rozpoczął wieloletnią pracę nad nieukończonym nigdy konnym posą­giem F. Sforzy, ok. 1490 roku namalował Damę z gronostajem – portret Cecylii Gallerani, jedyny obraz Leonarda da Vinci znajdujący się w polskich zasobach mu­zealnych (Zbiory Czartoryskich przy Muzeum Narodowym w Krakowie). W la­tach 1494-1498 w refektarzu klasztoru S. Maria delle Grazie w Mediolanie stwo­rzył najsłynniejsze swoje dzieło – monumentalny fresk Ostatnia Wieczerza. W okresie mediolańskim zajmował się także architekturą, opracowując m.in. pro­jekt kościoła z kopułą i model centralnej kopuły dla mediolańskiej katedry. W okresie drugiego pobytu we Florencji (1500-1506) powstała słynna Gioconda, portret Mony Lisy del Giocondo na tle pejzażu, w którym artyście udało się osią­gnąć niezwykłe napięcie i nastrój tajemniczości (obraz ten sprzedał Leonardo kró­lowi Francji). Wtedy też powstała Święta Anna Samotrzecia (ukończona w później­szym czasie), kartony do malowidła ściennego Bitwa pod Anghiari do florenckiego Palazzo Vecchio (fresk nie został zrealizowany). Podczas drugiego pobytu w Me­diolanie powstała m.in. znana tylko z kopii Leda z łabędziem, wtedy też wykonał projekty konne posągu Gian Giacomo (niezrealizowane), namalował obraz Św. Jan Chrzciciel.

W ostatnich dwóch latach życia, spędzonych we Francji, opracował plany archi­tektoniczne m.in. rezydencji dla królowej matki, wykonał serię rysunków poświęconych tematyce biblijnego potopu, głównie jednak zajmował się badaniami nauko­wymi oraz projektami inżynierskimi – m.in. dotyczącymi budowy kanałów do osu­szenia terenów bagnistych.

Leonardo da Vinci pozostawił po sobie nader obfitą spuściznę pisarską – studia, szkice, zapiski, projekty oraz korespondencję. Wiele dzieł nie ukończył, liczne zarzucił, gdy pasjonujące go zagadnienia zdołał wcześniej rozwikłać i naukowo wyjaśnić. Ważnym utworem Leonarda jest Traktat o malarstwie, skompilowany przez jego ucznia i spadkobiercę, Francesco Melziego, prezentujący w 8 rozdziałach poglądy artysty na temat malarstwa, wsparte jego obserwacjami przyrody i wnioskami z przeprowadzonych doświadczeń.

Zmarł 2 maja 1519 roku w Cloux k. Amboise. Został pochowany w kościele St. Florentin w Amboise.